Rivesaltes (obóz) • NA BISTER

Tło historyczne

12 listopada 1938 r. ogłoszono ustawę administracyjną o zatrzymaniu „niepożądanych cudzoziemców”, która dawała możliwość prawną aresztowania i przetrzymywania osób, które choć nie popełniły żadnych przestępstw stwarzały rzekome zagrożenie dla kraju. Pierwszymi ofiarami ustawy byli Hiszpanie i najemni żołnierze, wygnani z Hiszpanii po zwycięstwie Franco. Początkiem lutego 1939 r. ponad 450 000 ludzi, który przekroczyli granicę na Pirenejach – znalazło się w obozach, zorganizowanych na plażach Roussillon, Argelès-sur-Mer, Saint-Cyprien i Barcarès. Wielu z nich trafiło później do Rivesaltes.

Jesienią 1939 r. rozpoczęto budowę wojskowego ośrodka „Camp Joffre”, o powierzchni ponad 600 ha, początkowo przeznaczonego wyłącznie na koszar. Jednak brak infrastruktury do przetrzymywania tysięcy zatrzymanych spowodowało, że Rivesaltes przekazano na cele obozu internowania.

14 stycznia 1941 r. przybyły pierwsze transporty więźniów z innych obozów. Byli to Hiszpanie, Żydzi i Cyganie, którzy przez kilka miesięcy byli deportowani z Alzacji-Mozeli, terytorium związanego z Rzeszą.

O ile początkowo nie było tu internowanych z terenu Vichy, o tyle już latem 1942 r. dostarczono do obozu 10 000 Żydów ze strefy Vichy – jako dowód współpracy rządu francuskiego z okupantem. Z Rivesaltes trafiali oni do obozu tranzytowego Drancy pod Paryżem, a następnie – najczęściej – do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. W ciągu prawie dwóch lat istnienia obozu w Rivesaltes internowano 17 500 osób, w tym 53% Hiszpanów, 40% Żydów (obcokrajowców) i 7% Cyganów (Francuzów). 22 listopada 1942 r., około dziesięciu dni po zajęciu południowej strefy, Niemcy opróżnili obóz, aby przywrócić jego pierwotną funkcję – koszarów dla żołnierzy broniących wybrzeża.

W kwietniu 1945 r. obóz staje się miejscem internowania jeńców, głównie Niemców, ale także Austriaków a czasem Włochów. Wysoka śmiertelność w wyniku kiepskich warunków zdziesiątkowała ponad 10 000 więźniów, podobnie jak w innych obozach.

Historia obozu nie kończy się wraz z zakończeniem II wojny światowej. Po zakończeniu wojny algierskiej z utworzonych wcześniej mniejszych ośrodków na 4 wyspach Morza Śródziemnego – do Rivesaltes trafiają tzw. harkisi, dawni pomocnicy armii francuskiej w Algierii – wraz z rodzinami. Rivesaltes staje się obozem dla uchodźców, a ostatnie rodziny opuszczają go w 1977 r.

Ogromny obszar ponownie wraca do pierwotnego założenia koszarowego, ale przez pewien czas, w latach 1986-2007 – w dalszym ciągu istnieje tam wydzielona część, będąca obozem zatrzymania nielegalnie przebywających na terenie Francji cudzoziemców. Ostatecznie jednak ośrodek ten zostaje przeniesiony do Perpignan, aby Rivesaltes pozostało miejscem pamięci.

Na ogromnym obszarze – w przepięknym miejscu – znajdują się dzisiaj ruiny murowanych baraków, w różnym stopniu rozkładu. Są wśród nich baraki mieszkalne oraz latryny. Niezwykłe wrażenie potęguje fakt, że budynki są stosunkowo współczesne a przyroda Francji Południowej urokliwa.

Na terenie obozu znajduje się nowy budynek z czerwonego betonu, w którym znajduje się siedziba Memorial du Camp de Rivesaltes wraz z biurami oraz stałą ekspozycją poświęconą historii obozu oraz miejscem na wystawyczasowe i akcje edukacyjne.

Opis upamiętnienia

W 1994 r. wzniesiono stelę na pamiątkę Żydów deportowanych z obozu Rivesaltes do Auschwitz, kolejną dla harkisów – w grudniu 1995 r., a w roku 1999 – następną, w hołdzie dla hiszpańskich republikanów. Po rozmaitych zawirowaniach politycznych utworzono specjalną komisję, która pracowała nad stworzeniem pomnika/memoriału. W styczniu 2006 r. architekt Rudy Ricciotti, wspierany przez Passelaca i Roquesa, wygrał międzynarodowy konkurs architektoniczny – nie dożył jednak otwarcia budynku-pomnika w 2015 r.

Znajduje się w nim m.in. stała wystawa, której pewne elementy dotyczą – Cyganów, m.in. informacje o populacji w obozie (7% tj. 1330 osób to Cyganie), pokazana jest historia prześladowania Cyganów we Francji na przykładzie rodziny François Hoffmana, od Karnetu Antropometrycznego aż po obozy w których spędził lata wojny: Argeles, Rivesaltes, Saliers.