Den Haag (pomnik)
Tło historyczne
W Niderlandach istnieje wyraźne rozróżnienie pomiędzy „Romami”, którzy przybyli do kraju z Węgier w 1868 roku, a niemieckimi i francuskimi grupami wędrownymi Cyganów, które nazywały się „Sinti”. Przed drugą wojną światową w Holandii mieszkało 4 500 Romów i Sinti.
We wtorek 16 maja 1944 r. na terenie całego kraju przeprowadzono akcję, mającą na celu wyłapanie wszystkich holenderskich Cyganów i przesiedlenie ich do obozu Westerbork niedaleko Assen. Tego dnia w całym kraju aresztowano 578 osób, z których już w Westerbork 299 zwolniono (nie byli Cyganami tylko żyli w ich pobliżu, np. w taborach), podobnie jak kolejne 54 osoby, które posiadały paszporty z krajów neutralnych lub sprzymierzonych (Gwatemala, Szwajcaria, Włochy). Pozostałe 244 osoby zostały deportowane do Auschwitz-Birkenau 19 maja 1944 r. Tylko 31 z nich przeżyło wojnę.
Najbardziej znaną holenderską ofiarą deportacji do Westerbork a następnie do Auschwitz-Birkenau – jest Sintica, 9-letnia dziewczynka, Settela Steinbach. Przez wiele lat myślano, że kadr w filmu dokumentalnego Rudolfa Breslauera z wyjazdu do Auschwitz-Birkenau: dziewczyna z chustką na głowie, patrząca na psa między drzwiami wagonu towarowego – to Żydówka. Była zresztą przez lata „ikoną” deportacji Żydów z Holandii. Jednak 7 lutego 1994 r., w przyczepie kempingowej w Spijkenisse, holenderski dziennikarz Aad Wagenaar usłyszał od Sinticy Crasy Wagner, że dziewczynka z filmu jest od dawna już rozpoznana przez Cyganów. Że jest to Settela Steinbach. Ten przypadek sprawił, że Aad Wagenaar kolejne 15 lat życia poświęcił badaniom nad zagładą Cyganów w Holandii i – dziejami rodziny Steinbachów, a cały świat dowiedział się – o Setteli Steinbach.
Opis upamiętnienia
Pomnik Romów i Sinti, znajdujący się przy Vondelstraat (naprzeciw Bilderdijkstraat) to sześcian, wykonany ze stali kortenowskiej, na którym osadzono płytę z brązu. Napisy w jęz. niderlandzkim umieszczone są na płycie z brązu, bezpośrednio na stali pomnika oraz na metalowym kwadracie osadzonym w płaszczyźnie chodnika – wokół sześcianu pomnika. Dodatkowo nieopodal znajduje się tablica mosiężna, kierując do aktualnego miejsca pomnika. Pomnik haski ma swoją historię, która rozpoczyna się od miejsca, wyznaczonego przez ten właśnie mosiężny „drogowskaz” oraz tablicę z brązu, przypominającą okno zabite deskami, z wybitą szybą.
Pierwsza tablica o której mowa – odlana z brązu i przypominająca rozbite okno – w 1990 r. została umieszczona na dziedzińcu budynku, w którym przed wojną mieszkała cygańska rodzina Bergerów. Kamienica, mieściła się przy ulicy Bilderdijkstraat, a jej mieszkańcy wraz z innymi Romami i Sinti z 19 rodzin zamieszkujących Hagę – zostali deportowani z miasta w dniu 16 maja 1944 r. Z ogólnej liczby 112 wywiezionych wówczas Cyganów – obóz Auschwitz-Birkenau przeżyło ok. 30, w tym dwoje z rodziny Bergerów z Bilderdijkstraat: Magdalena i Joseph.
Inicjatorem powstania tablicy było miejscowe stowarzyszenie romskie, mocno wspierane przez Lotte Walkate, Żydówkę, który przeżyła Auschwitz (zm. w 2008). Nazwisko autora tablicy zostało zapomniane…
W kolejnych latach po odsłonięciu tablicy – okolica zmieniła wygląd. Stare kamienice zostały wyburzone, a dziedziniec, na którym umieszczono tablicę – zamknięty dla odwiedzających, za wyjątkiem Święta Wyzwolenia (5 maja). Przez lata istniał szereg trudności, w końcu jednak wszystkie strony – potomkowie rodziny Berger, miasto oraz inni zainteresowani doszli do zgody: tablicę przeniesiono na skwer w rozwidleniu ulic Vondelstraat i Bilderdijkstraat, początkowo umieszczając ją na betonowym sześcianie, a ostatecznie – na pomniku wykonanym ze stali – tym, który widzimy dzisiaj.
Nieopodal dziedzińca, pierwotnego miejsca tablicy, znajduje się informacja o przeniesieniu pomnika (o której pisaliśmy wyżej).
Napisy
- Pierwotna tablica, jęz. nider.
Bij het achterliggende hofje woonden tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog de familie Berger: vader, moeder, 3 zoons, 4 dochters en 1 kleinkind. Het gezin werd in de vroege ochtend van 16 mei 1944 samen met 18 andere Haagse zigeunergezinnen door Nederlandse politiemensen en NSB-landwachten uit hun huis gesleept en naar Westerbork overgebracht. Daar werden op 19 mei in het totaal 245 Roma en Sinti zigeuners naar de Duitse vernietigingskampen gedeporteerd en daar vergast of tewerkgesteld. Slechts 30 mensen keerden na de bevrijding van het nazisme naar Nederland terug, 16 vrouwen en 14 mannen.
Tłum.
Na tym dziedzińcu podczas okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej mieszkała rodzina Berger: ojciec, matka, trzech synów, cztery córki i jeden wnuk. Do tej rodziny dołączyło następnych 18 rodzin cygańskich z Hagi, kiedy wczesnym rankiem 16 maja 1944 roku zostali wyciągnięci z domów przez holenderskich policjantów i NSB [NSB – pramilitarne jednostki nacjonalistyczne w Holandii – przyp. NG] i przewiezieni do Westerbork. Stamtąd 19 maja w sumie 245 romskich i sintowskich Cyganów zostaje przewiezionych do niemieckich obozów koncentracyjnych i tam zagazowanych. Tylko 30 osób wróciło po wyzwoleniu z powrotem do Holandii: 16 kobiet i 14 mężczyzn.
- Napis z tyłu, jęz. nider.
Dit monument is ter nagedachtenis aan hen die op last van de Duitse bezetter door Nederlandse politiebeambten uit hun huizen werden gehaald en via Westerbork naar Auschwitz zijn afgevoerd. Nieuwe inzichten leren dat het aantal weggevoerde Sinti en Roma vele malen hoger moet zijn geweest dan lange tijd werd aangenomen. Van slechts een klein aantal zijn de namen bekend. De plaquette aan de voorkant van het monument (onthuld door de toenmalige burgemeester van Den Haag) heeft enige tijd gehangen bij de ingang van het voormalige hofje dat heeft gelegen aan de overkant aan de Bilderdijkstraat. Een tegel in de stoep herinnert thans aan dit verdwenen hofje.
Tłum.
Pomnik ten jest poświęcony osobom, które zostały pochwycone przez holenderskich policjantów we własnych domach na rozkaz niemieckich okupantów i zostały doprowadzone przez Westerbork do KL Auschwitz.
Wiemy już, że liczba deportowanych Romów była wielokrotnie wyższa niż przyjmowano wcześniej. Znanych jest tylko część nazwisk.
Tablica z przodu pomnika (odsłonięta przez ówczesnego burmistrza Hagi) wisiał wcześniej przy wejściu do dawnego dziedzińca, po drugiej stronie Bilderdijkstraat. Tablica przypomina teraz, gdzie do był nieistniejący dziś dziedziniec.
Nazwiska (źródło: joodsmonument):
Pierre Stangus, Coenraad Adolf Bannink, Josina Weiss, Johanna Helena Weisz, Sophie Mirosch, Catharina Caja Mirosch, Augusta Josephina Theresia Weisz, Anna Maria Weiss-Bamberger, Dora Wagner, Elisabeth Berger-Weiss, Maria Catharina Caja Mirosch, László Weiss, Marie Clemence Winterstein, Josef Winterstein, Carolina Winterstein, Robert Windersthin, Herman Windersthin, Anna Windersthin, Anna Windersthin, Heinrich Wiegand, Karl Weisz, Emil Weisz, Willem Weiss, Hugo Weiss, Heinrich Weiss, Heinrich Weiss, Heinrich Weiss, Eugen Weiss, Albert Weiss, Adam Weiss, Ludovicus Wagner, Florentina Wagner, Elisabeth Wagner, Anna Rose-Steinbach, Anna Rose, Tini Rose, Joseph Rose, Louis Rose, Karl Rose, Josephina Erna Rose, Johannes Rose, Ignatz Rose, Bernard Rose, August Rose, Erdman Rose, Louise Weiss-Grunholz, Emelie Bannink-Kreutz, Marthe Houssodin, Joseph Houssodin, Ludwig Grünholz, Ludwig Grünholz, Julius Paul Grünholz, Joseph Grunholz, Hendrik Grunholz, Gonda Grunholz, Elisabeth Juliana Grunholz, Conradus Adophus Grunholz, Anna Grunholz, Josefine Weiss-Georg, Katharina Winterstein-Freiwald, Hulde Grunholz-Franzen, Catharina Grünholz-Engelbert, Renold Berger, Maria Berger, Karoline Berger, Karoline Berger, Frans Berger, Maria Bannink, Maria Cilia Grünholz, Anna Weiss, Hari Weiss, Maria Antonia Grünholz-Meinhart, Maria Grünholz-Steinbach, Beatrix Emma Wijpkjen Mirosch
Zob. też: https://www.joodsmonument.nl/nl/page/344139/sinti-en-roma
Data odsłonięcia
Tablica: 4.05.1990
Pomnik: 27.03.2006
Artysta
Tablica: br. danych
Pomnik: Miejskie Biuro Architetków w Hadze
Inicjator
Stowarzyszenie Romów w Hadze, Lotte Walkate
Potomkowie rodziny Bergerów, Miasto Haga
Adres
Vondelstraat 46-2, 2513 Den Haag, Nederland
Lokalizacja
52°04’48.7″N 4°18’04.9″E
Materiały
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zigeunervervolging
https://nl.wikipedia.org/wiki/Roma-_en_Sinti-monument
Zob. też: Den Haag i Pomnik żydowski – https://www.joodsmonument.nl/nl/page/344139/sinti-en-roma
Galeria
