Gevelsberg (pomnik)

Tło historyczne

(Kontekst cygański)

11 marca 1943 r. z Gevelsberg zostało deportowanych 37 miejscowych Romów. Na tę pamiątkę, jak również dla upamiętnienia innych ofiar nazizmu – Antyfaszystowskie Stowarzyszenie Gevelsberg postanowiło postawić pomnik. Projekt rzeźbiarki z Wuppertalu, Ulle Hees zakładał że będzie to rzeźba z brązu, ale niewystarczająca ilość środków uniemożliwiła zrealizowanie planu. Dlatego też powstała konstrukcja ze stali.

Według nas – to jeden z najwybitniejszych pomników poświęconych Samudaripen/Porrajmos na świecie.

Opis upamiętnienia

Pomnik tak niezwykły, stylistycznie, koncepcyjnie, bogaty w symbolikę, zdarza się nadzwyczaj rzadko. W dodatku samo otoczenie i jego kontekst ową symbolikę wzmacniają…

Konstrukcja wykonana jest ze stali, która prawdopodobnie (przynajmniej miejscami) była pokrywa warstwą czarnej farby. Na większej części farby brak, z kolei w wielu miejscach pod wpływem czynników atmosferycznych lub ludzkiego działania (zadrapania, napisy czy raczej próby wyskrobania znaku lub napisu) widać wykwity rdzy.

Koncepcyjnie pomnik przedstawia wiele różnych znaków, symbolizujących losy poszczególnych grup ofiar nazizmu, które wymienia tabliczka z brązu umieszczona pomiędzy kostkami bruku w strefie pomnika. Cały pomnik przypomina zagiętą kartkę papieru, na wysokości grzbietu której znajduje się tabliczka.

Symbole są wyryte lub wycięte w blasze, niektóre tworzą rodzaj wycinanki-naklejanki, elementy wycięte są zespawane z otworami, nie pokrywając ich w pełni.

U samej góry – ptaki jako symbol wolności, choćby przez śmierć. Poniżej umieszczone są cztery symboliczne twarze (4 grupy ofiar: Żydzi – a właściwie jak mówi twórca „Ludzie wyznania żydowskiego”, Romowie, politycznie prześladowani oraz przymusowi robotnicy). Jeszcze niżej – nadal po zewnętrznej stronie „zgiętej kartki”, po lewej: menora, tłum deportowanych ludzi, kraty – a może drzwiczki pieca krematoryjnego oraz – zmarli.

Wnętrze „książki” to: po lewej symbole noszone przez więźniów, pierwszy – gwiazda Dawida, kolejne to odwrócone trójkąty, trzeci od góry jest czarny – tj. oznaczający więźniów „asocjalnych”, w tym Cyganów. Po prawej widać przeciwników politycznych, którzy przedstawieni są jako mężczyźni niosący flagi. Za nimi zachodzące słońce.

Konstrukcja pomnika jest bardzo przemyślana – a te miejsca, które wycięto z jednej strony na wylot – łączą się w narracji z drugą stroną. I tak – na kracie, która widoczna jest na „okładce” książki – wewnątrz książki opiera się dłoń. Sposób jej przedstawienia może oznaczać zarówno dłoń więźnia, jak i kogoś mówiącego „stop!” – może żołnierza w stosunku do więźnia, a może współczesnego, który mówi – „nigdy więcej!”.

Po prawej stronie zewnętrznej „kartki” – na wysokości twarzy wycięto oko, usta i ucho. Być może kierujące skojarzenie na trzy mądre buddyjskie małpy, które nie widzą, nie słyszą i nie powtarzają zła.

Poniżej wycięci w stali Cyganie – rodzina: mężczyzna, kilka kobiet (matka, babcia, żona) i całe mnóstwo dzieci. Obok pojedyncze koło od wozu, poniżej krata – dość niedbała – „tymczasowa”. Jeszcze niżej ręka opuszczona, jak gdyby bezwładna, jakby to z niej wypadła i pękła wyryta niżej jeszcze gitara, wpadająca w ogień.

Ogień, podobnie jak czaszki, przecinające grubą stalową blachę na wylot – przenikają kolejne historie.

Cygańska rodzina umieszczona jest ponad oknem-otworem, przez który widać prawdziwy świat, nie ten symboliczny. Taki, w jakim kiedyś żyli. I przez to okno symbole Artysty przenikają do tego roku i tego miejsca. Do naszego tu i teraz.

Plac Ratuszowy, na którym znajduje się pomnik jest także placem szkolnym, miejscem spotkań wieczornych lokalnej młodzieży. Tuż obok znajduje się rampa dla rolkarzy. A przez okno w pomniku widać młodych ludzi.

Napisy

Niem.

ERINNERUNG UND WACHSAMKEIT // Erinnerung an die / während des Nationalsozialismus / ermordeten, vertriebenen und erniedrigten / Menschen dieser Stadt / – Menschen jüdischen Glaubens, Roma, / politisch Verfolgte und Zwangsarbeiter –/ Mahnung zu Wachsamkeit in / Gegenwart und Zukunft / von Ulle Hees 2004.

Tłum.

Przypomnienie i pamięć.

Pamięci zamordowanym, wysiedlonym i upokorzonym w dobie narodowego socjalizmu mieszkańcom tego miasta, Ludziom wyznania żydowskiego, Romom, politycznie prześladowanym i przymusowym robotnikom. Upomnienie do czujności/pamięci – teraz i w przyszłości. Ullee Hees, 2004.