Lohheide – Bergen-Belsen (obóz) • NA BISTER

Zob. też Lohheide – Bergen-Belsen (elementy wystawy)

Tło historyczne

W 1935 r. a więc tuż po uznaniu polityczno-zbrojnej formacji Wehrmachtu za narodowe siły zbrojne Niemiec, w pobliżu wsi Belsen w Dolnej Saksonii zaczęto budowę poligonu, który istnieje i działa do dnia dzisiejszego. Poligon zajmuje powierzchnię 284 km², co sytuuje go w czołówce największych poligonów europejskich*. Po inwazji na Polskę część infrastruktury została zaadaptowana do potrzeb stworzenia obozu jenieckiego. W 1940 w odległości kilku kilometrów od bazy wojskowej rozpoczęto budowę obozu Bergen-Belsen, początkowo jako obozu jenieckiego – w miejscu innym nisz koszary wojskowe, ostatecznie jako obozu koncentracyjnego. W tym czasie w garnizonie przebywało i szkoliło się już ponad 15 000 żołnierzy Wehrmachtu.

Nowy obóz jeniecki (Stalag 311[XI C]) istniał do 1945 r., jednak niebawem zaczęto go rozbudowywać, aż osiągnął ostateczne rozmiary i zaczął stanowić kompleks różnego rodzaju podobozów:

– „Obóz gwiazdy”, tj. obóz pracy, w którym przetrzymywano ok. 4 000 Żydów, głównie holenderskich,

– Od kwietnia 1943 Aufenthaltslager (obóz pobytowy), będący obozem zbiorczym dla kilku tysięcy Żydów przeznaczonych do ewentualnej wymiany za internowanych Niemców,

– Od 1943 r. obóz specjalny (pobytowy), przeznaczony dla kilku tysięcy Żydów z Polski, posiadających dokumenty południowoamerykańskie, wyizolowanych ze względu na swą wiedzę o zagładzie;

– Obóz lżejszy dla Żydów pochodzących z państw neutralnych, np. Szwajcarii,

– Od 19144 r. obóz węgierski, pobytowy, którego więźniowie byli przeznaczeni do wymiany na zasadzie okupu,

– Wielki lazaret, miejsce śmierci…

– Część „kobieca”, przeznaczona początkowo na obóz przejściowy dla kobiet, z czasem stała się miejscem internowania dla kobiet, zwłaszcza z Polski i Węgier, dla Żydówek, ale i Polek przywiezionych tutaj po Powstaniu Warszawskim. Od grudnia 1944 r. Niemcy zaczęli tu więzić także inne ofiary: ponad 10 000 kobiet i dzieci, należących do grupy więźniów politycznych, Żydów oraz Romów i Sintów, którzy przybywali w marszach śmierci i transportach z różnych stron. W związku z tym część kobieca obozu została rozszerzona w styczniu 1945 r.

W grudniu 1944 zakończono przekształcanie Bergen-Belsen w obóz koncentracyjny. Napływ więźniów z innych obozów, m.in. w okrutnych „marszach śmierci” tak bardzo pogorszył warunki życia więźniów, że doprowadził do umieralności na skalę masową (przełom 1944/45 r.).

Obóz został wyzwolony 15 kwietnia 1945 r. przez Brytyjczyków. Na miejscu zastali ok. 60 000 więźniów, w większości ciężko chorych i na wpół zagłodzonych. Wokół obozu leżało 13 000 niepogrzebanych ciał. Z braku wody – ludzie ratowali się piciem „płynu” z basenów przeciwpożarowych, gdzie również znajdowały się ciała. W obozie zdarzały się przypadki kanibalizmu…

W Bergen-Belsen, obozie-umieralni zginęło co najmniej 50 000 ludzi, a po wyzwoleniu – nawet 30 000 chorych i osłabionych więźniów.

Ponieważ ryzyko epidemiologiczne było ogromne – tysiące zwłok zostało zepchniętych spychaczami do masowych grobów – i pochowanych; baraki spalone, a na wpółżywi więźniowie zdezynfekowani i przewiezieni do budynków garnizonowych Berhen-Hohne, a tzw. obóz dla przesiedleńców Bergen-Belsen był nadzorowany przez Narodową Organizację Pomocy i Rehabilitacji (UNRRA). Niektórzy z więźniów pozostali tam nawet do września 1950 r.

Sam natomiast obszar treningowy dla wojska, przejęty 15 kwietnia 1945 r. przez wojska brytyjskie, w kolejnych latach rozbudowywał się, podczas zimnej wojny był intensywnie wykorzystywany jako jednostka strategicznie ważna dla NATO . W 1957 r. z terenu zaczęła korzystać także Bundeswehra – będąca w kontakcie z brytyjskim komendantem. Stacjonowało tam wówczas do 50 000 żołnierzy brytyjskich, amerykańskich i niemieckich, a teren stał się największym poligonem wojskowym w Europie i jednym z obszarów szkoleniowych sił lądowych NATO w Republice Federalnej Niemiec. Dziś tereny są intensywnie wykorzystywane przez siły brytyjskie, Bundeswehry oraz wojsk Holandii i Belgii. Wszystkie siły brytyjskie mają zostać wycofane z Niemiec do 2020 roku, a plany przyszłego wykorzystania obiektów wojskowych są wciąż nieznane.

Na terenie dawnego KL Bergen-Belsen już w 1946 r. pojawiło się pierwsze upamiętnienie: Polacy wkopali drewniany krzyż. W 1947 rozpoczęła się praca nad budową centralnego pomnika, który ostatecznie został odsłonięty w roku 1952. Dopiero trzydzieści lat później na murze z pamiątkowymi inskrypcjami pojawił się napis poświęcony niemieckim Sinti, a w 1999 ich wspomnienie na tablicy z brązu, osadzonej w chodniku.

Warto także wiedzieć, że kilka ważnych ze względów memorialnych „punktów”, związanych z obozem Bergen-Belsen – mieści się dzisiaj na terenie administrowanym przez wojsko – w Bergen-Hohne, a ich odwiedziny wymagają specjalnego pozwolenia i przepustki. Są to np. Tented Theatre Cemetery (z 4 500 grobami żydowskich i nie-żydowskich ofiar wszystkich narodowości, pochowanych pod koniec 1945 roku) czy – cmentarz kapo.

* Notabene, prawdopodobnie największym poligonem wojskowym w Europie jest Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych Drawsko, potocznie zwane Poligonem Drawskim (Drawsko Pomorskie), założone w 1946 i obejmujące areał ponad 360 km².