Montreuil-Bellay (obóz) • NA BISTER

Tło historyczne

Historia „kontrolowania” populacji cygańskiej na terenie Francji sięga dokumentu w 1912 r. o obowiązku archiwizowania danych antropometrycznych rodzin cygańskich (odciski palców, fotografia en face i z prawej strony), w tym o obowiązku posiadania dokumentu tożsamości przez każdego „nomada”, jak ich wówczas nazywano, który skończył 13 lat. Dokument ów, „Carnet anthropométrique des nomades” był dokumentem osobistym, który składał się ze 120 stron, i musiał być stale noszony przez właściciela. Identyfikację przeprowadzano na podstawie porównania ze zdjęciem oraz poszczególnymi cechami, np. wysokości talii, pomiary klatki piersiowej, szerokość twarzy i podstawy nosa, rozpiętości długość i szerokość szczytu nosa, długość prawego ucha, długość lewego palca i palca środkowego, długość od lewego przegubu do łokcia, długość lewej stopy, kolor tęczówki (wraz z obrzeżem), kolor i opis włosów, brody, pigmentacja i odcień cery, odciski palców oraz wiek wizualny. Dokument ten był używany na terenie Francji do roku 1969, kiedy zastąpił go dokument o łagodniejszych rygorach, nad którego opracowaniem spędzono zresztą dwadzieścia jeden lat… Zob. też. o ustawach i cygańskich „paszportach”.

Dzięki instrumentom kontroli wiadomo, że w czasie wojny na terenie Francji przebywało ok. 200 tys. Cyganów, przy czym w obozach internowano ok. 6 tys. Jaques Sigot, historyk i edukator specjalista od obozu Montreuil-Bellay mówi, że ówczesnej Francji „nie było stać” na utrzymacie obozów dla tak licznej populacji – co oczywiście rozumieć można na wiele sposobów.

W 1940 r. pod rządami Vichy (na mocy porozumienia z Niemcami północna i środkowa część Francji wraz z Paryżem oraz całym pasem wzdłuż zachodniego wybrzeża – była terenem okupowanym przez Niemcy, a część południowa, mniej więcej od wysokości Vichy – terenem wolnym, bez okupanta niemieckiego i włoskiego – co w rzeczywistości wyglądało różnie w różnym okresie) istniało 30 obozów dla Cyganów/nomadów w części północnej kraju (okupowanej), m.in. w Poitiers, Montreuil-Bellay, Rennes, La Forge Moisdon-la-Rivière (okr. Loire-Atlantique), Jargeau (okr. Loiret), Coudrecieux (okr. Sarthe), Choisel Linas-Montlhéry (okr. Seine-et-Oise), Angoulême (okr. Charente), Mulsanne, Arc-et-Senans, Saint-Maurice-aux-Riches-Hommes. Były one zorganizowane naprędce w związku z nakazem okupanta (w opuszczonych budynkach fabryk, kopalni, fortach etc.). Cyganów zamykano w obozach pod pretekstem podejrzenia o szpiegostwo.

Obozy internowania Cyganów od rządami Vichy. Linia kropkowana oddziela strefę okupowaną przez Niemcy od „wolnej”. Źródło: internet.

Końcem 1941 r. – m.in. w związku z brakiem kadry nadzorczej, zaczęto rezygnować z dość przypadkowych obozów dla nomadów, a ich dotychczasowych mieszkańców albo przewozić do regionalnych obozów dla różnych grup więźniów, albo – głównie w zależności od woli lokalnych przywódców – wypuszczać. Wielu artystów, muzyków, cyrkowców cygańskich – została wówczas zwolniona lub nakazano im areszt domowy. Część jednak trafiła do zorganizowanych obozów, jak Montreuil-Bellay w okr. Maine-et-Loire, w którym liczba Cyganów byłą największa – 18 sierpnia 1942, kiedy „stan” Cyganów był najwyższy – więziono tam 1 018 nomadów. Zaliczano do nich również bezdomnych oraz pracowników wesołych miasteczek i cyrków w „typie” cygańskim.

Chociaż Cyganom francuskim udało się uniknąć masowych transportów do Auschwitz – to jednak część z nich trafiło do obozów koncentracyjnych, np. Sachsenhausen, gdzie deportowano ich z Poitiers, czy Auschwitz-Birkenau – przez Kazerne Dossin Mechelen w Belgii.

16 stycznia 1945 cygańscy więźniowie opuszczają obóz, zostają przetransportowani m.in. do Jargeau i Angoulême. Tego ostatniego, obozu Les Alliers w Angoulême zostają zwolnieni dopiero w 1946 r.

Opis upamiętnienia

Dzisiaj na terenie dawnego obozu zostało bardzo niewiele śladów: schody donikąd (fragmenty budynków), piwnica/więzienie (fragment budynku), kilka fragmentów fundamentów zabudowań. Od początku lat 80. XX w. o zachowanie już wówczas nielicznych śladów obozu walczył miejscowy nauczyciel i historyk Jaques Sigot. Toczył prawdziwe batalie o pamięć o tym miejscu (np. przy okazji przebudowy drogi) lecz dopiero XXI w. przyniósł efekty jego pracy.

Dzisiaj teren jest ogrodzony, a część memorialna oddzielona od pastwiska, znajdującego się na dalszej części terenu. Po likwidacji obozu teren został oddany pierwotnemu właścicielowi, który zlikwidował pozostałości zabudowań i przywrócił miejscu funkcję pastwiska. Wejście na teren obozu od drogi na Méron (od strony torów kolejowych).

Dziś na części memorialnej znajdują się 2 pomniki – jeden to (bazaltowy?) kamień z granitową tablicą, ustawiony frontem do drogi, drugi, nieco bardziej w głębi – instalacja artystyczna z ceramiki.

Informacja o miejscu pamięci znajduje się tylko na pomniku.