Montreuil-Bellay (pomniki)

Tło historyczne

Już w latach 80. XX w. Jaques Sigot, nauczyciel i historyk, który zetknął się z historią obozu zaledwie rok wcześniej – starał się o przywrócenie pamięci o ofiarach i o istnieniu obozu koncentracyjnego Montreuil-Bellay (okr. Maine-et-Loire). Wówczas istniało nieco więcej pozostałości zabudowań obozowych, jednak szybko niszczały, a przy rozmaitych okazjach (np. remont drogi) – rozbierano dalsze resztki.

Sigot każdego roku organizował spotkania memorialne na terenie obozu, w których uczestniczyli także dawni więźniowie oraz ich rodziny. W końcu w 2011 udało się doprowadzić do postawienia prostej kamiennej steli, a dzięki działaniom stowarzyszenia, założonego do promocji pamięci Montreuil-Bellay – także drugiego monumentu – artystycznej instalacji z ceramiki. Drugi pomnik został odsłonięty w 2016 r. przez prezydenta Francji François Hollande. W przemowie podczas odsłonięci pomnika powiedział on m.in., że Francja bierze odpowiedzialność za to, co stało się udziałem jej obywateli w czasie II wojny światowej i choć prześladowania Cyganów nie miały tej skali, co narzucone przez okupanta, to jednak znacznie ucierpieli oni także na terenie Francji. Nazwał także ofiary obozu: Mânouches, Gitans, Roms, Sinti, Yénishs, tłumacząc, że nazywanie ich dłużej „nomadami” jest absolutnie niepożądane.

W dalszym ciągu jednak obóz funkcjonuje w pamięci powszechnej jako obóz internowania, nie zaś obóz koncentracyjny – by podkreślić, że nie miał on charakteru obozów niemieckich. To także jedno z pól, o które zabiega Jaques Sigot – aby nazywać rzeczy po imieniu. Choć obóz miał cechy tylko miejsca zatrzymania i oddzielenia od reszty społeczeństwa, to jednak zachowały się dokumenty z pieczęcią „obóz koncentracyjny”.

Pieczęć z obozu koncentracyjnego, źródło: internet

Opis upamiętnienia

Stela, czarny kamień (bazalt?) ustawiony jest frontem do drogi D347, niedaleko zjazdu z tej drogi na Méron. Do kamienia przykręcono tablicę z pomarańczowego granitu (gęsto kropkowanego na czarno, co utrudnia czytanie), na którym wypiaskowano i pokryto pozłotką napis w jęz. francuskim. Jest to druga tablica, gdyż pierwsza, metalowa, została zniszczona.

Drugi w kolejności powstania pomnik jest instalacją, składającą się z ośmiu słupów, przypominających kominy o jednakowej wysokości ok. 2,70 m. Kominy wykonane są z luźno położonych na sobie cegłach (ułożone na wozówkach, opierają się na sobie na wysokości główek). Na cegłach do wysokości wzroku – od wewnętrznej strony wycięto nazwiska 473 więźniów obozu. Od strony drogi na Méron cegły pokryte są różnokolorową farbą. Po przeciwnej stronie, czyli tam, gdzie ciągnie się teren dawnego obozu – artystka zbudowała z główek cegieł konstrukcję przypominającą pół kuli ziemskiej (właściwie wygląda ona jak plaster kuli ziemskiej odcięty wraz z biegunem mniej więcej na wysokości zwrotnika). Wystaje ona z kwadratowej powierzchni wysypanej białymi drobnymi kamieniami – niczym oko. Szczyt tego plastra kuli ziemskiej pokryty jest niebieskim szkliwem, w którym odbijają się chmury. Wokół lustrzanej niebieskiej powłoki – glazurowany na pomarańczowo otok z wygiętych łukowato cegieł – na ich wozówce autorka wycięła i pobrązowiła odręczny napis w jęz. francuskim.

Na koniec ciekawostka. W zachowanej z dawnego obozu piwnicy, odrestaurowanej i na co dzień zamkniętej – zachowało się nazwisko cygańskie, wydrapane na ścianie: Reinhardt. To samo nazwisko wydrapano także (zapewne jakieś dziecko zostawiło „pamiątkę”) na bazaltowym kamieniu/steli. „Chuligaństwo” w tym specjalnym kontekście daje do myślenia.

Napisy

Stela, jęz. fr.

EN CE LIEU SE TROUVAIT LE CAMP / D’INTERNEMENT DE MONTREUIL-BELLAY / DE NOVEMBRE 1941 A JANVIER 1945 / PLUSIEURS MILLIERS D’HOMMES DE FEMMES / ET D’ENFANTS TSIGANES Y SUFFRIRENT / VICTIMES D’UNE DETENTION ARBITRAIRE

Tłum.

W tym miejscu zlokalizowany był międzynarodowy obóz internowania Montreuil-Bellay, w którym od listopada 1941 do stycznia 1945 cierpiało kilka tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci cygańskich, ofiar przymusowego zatrzymania.

Kula ziemska, jęz. fr.

La liberté c’est le cœr de l’homme qui continue à se battre malgré les pires destins. / Tikno Adjam poète tzigane interné au camp.

Tłum.

Wolność jest sercem człowieka, który kontynuuje walkę pomimo najgorszych losów. / Tikno Adjam (rom. ‘mały Adjam’), poeta cygański, internowany w obozie.

Data odsłonięcia

23.11.2011 – stela (Znalazłam również informacje, że pierwsze odsłonięcie miało miejsce w styczniu 1988 a 2011 to odsłonięcie steli po założeniu nowej tablicy; informacja niezweryfikowana)

26.10.2016 – pomnik