Hamburg – Neuengamme (obóz) • NA BISTER

Tło historyczne

Obóz funkcjonował od 1938 r., początkowo jako satelita KL Sachsenhausen, następnie od 1940 do końca wojny jako obóz samodzielny. Więźniowie pracowali tam przede wszystkim przy produkcji i transporcie cegieł i dachówek (podobno z cegieł wówczas produkowanych korzysta się do dnia dzisiejszego), a w kolejnych latach również przy przemyśle zbrojeniowym oraz produkcji półproduktów do eksperymentalnych ekspresowych domów – opartych na konstrukcji sumikowo-łątkowej, znanej z architektury tradycyjnej czy wręcz – pierwotnej*.

Neuengamme był również miejscem pierwszych prób z Cyklonem B, wykorzystywanym następnie w KL Auschwitz do masowych egzekucji, i eksperymentów medycznych.

Jednym z najbardziej poruszających wydarzeń, związanych z KL Neuengamme jest przysłanie tam 28 listopada 1944 r. dwadzieściorga dzieci z KL Auschwitz – do przeprowadzenia na nich eksperymentów medycznych lek. Kurta Heissmeyera w jego badaniach nad gruźlicą. Wiedząc już o przegranej wojnie 20 kwietnia 1945 r. Niemcy przewieźli dzieci z wszczepionymi prątkami gruźlicy do budynku szkoły przy Bullenhuser Damm na terenie dzielnicy Rothenburgsort, gdzie zostały zamordowane. Zob. http://www.kinder-vom-bullenhuser-damm.de/

W obozie KL Neuengamme więźniem był także Johann „Rukeli” Trollmann, ur. w 1907 r. w Hanowerze Sinto, który w roku 1933 został mistrzem Niemiec w boksie**. Był znany w całym kraju jako „tańczący bokser”, lecz jego pochodzenie stało się powodem prześladowań. Zmuszano go np., by walczył jak „biały” – tj. zaniechał swojego „tańca” na ringu i tylko stał. W dalszym ciągu zwyciężał. Skoro oczekiwano od niego by zachowywał się jak „biały” – zafarbował włosy a do walki stawał z pobieloną twarzą. W 1939 wcielono go do Wehrmahtu, dwa lata później ranny wrócił z frontu, po czym trafił do KL Neuengamme. Szybko rozpoznano kim jest i potajemnie, nocą musiał trenować niemieckich strażników. Praca za dnia, głód i nocne walki szybko wpłynęły na stan jego zdrowia. Grupie więźniów udało się sfingować jego śmierć i pod inną tożsamością przemycić go do sąsiedniego obozu Wittenberge, jednak i tam został rozpoznany. Prawdopodobnie to sami więźniowie doprowadzili do pojedynku pomiędzy nim a znienawidzonym kapo i dawnym kryminalistą Emilem Corneliusem. Walkę wygrał osłabiony Trollmann, jednak kapo wkrótce doprowadził do jego śmierci.

W obozie i jego podobozach więziono ok. 106 000 osób, z których co najmniej 55 000 zmarło lub zostało zamordowanych.

Ciekawa jest powojenna historia obozu Neuengamme, jednego z nielicznych, który zachował się niemal w nienaruszonym stanie. Bezpośrednio po wojnie obóz służył za miejsce internowania członków NSDAP i SS, po 1948 – wykorzystywano go jako kompleks ośrodków wychowawczych, a później jako więzienie. Chociaż poszczególne formy upamiętnienia ofiar KL Neuengamme zaczęły się pojawiać na jego terenie – a poza więzieniem w latach 50., to jednak dopiero po przeniesieniu zakładu karnego w 2003 r. można było rozpocząć prace nad budową Muzeum Miejsca Pamięci obozu koncentracyjnego Neuengamme. O najnowszych dziejach mówi zresztą wystawa planszowa, umieszczona na celowo pozostawionej jednej ze ścian nowego, tj. powojennego budynku więzienia.

UWAGA: Muzeum udostępnia doskonale opracowaną aplikację na urządzenia mobilne – KZ Gedenkstätte Neuengamme – do pobrania:

– iTunes: https://itunes.apple.com/pl/app/kz-gedenkst%C3%A4tte-neuengamme/id634888434?l=pl&mt=8

– Google Play: https://play.google.com/store/apps/details?id=de.docsommer.smappkit.neuengamme&hl=de

* Łątka to słup w kształcie szyny kolejowej – lub dwóch złączonych plecami ceowników. W otwór pomiędzy dwiema łątkami wsuwa się poziome sumiki z czego powstaje ściana. Tzw. ekspresowe domy, mające służyć za tymczasowe domy dla tych, którzy stracili swoje podczas wojny, zamiast elementów drewnianych miały mieć betonowe łątki i gotowe betonowe sumiki, z których 3-4 wystarczyły do zbudowania ściany domu.

** Jego losy opisał w swej ostatniej książce „Razza di zingari” włoski noblista z 1997, Dario Fo. Zob. http://www.corriere.it/la-lettura/libri/16_gennaio_13/dario-fo-razza-di-zingaro-libro-recensione-437a2c88-b9f1-11e5-b643-f344dc24c117.shtml

Opis upamiętnienia

Na terenie Muzeum znajduje się pomnik centralny, składający się z muru, pod którym umieszczono tablice z narodowościami poszczególnych grup więźniów. Drugim elementem jest obelisk z trzema „winklami”- zob. oznakowanie więźniów trójkątami – znajdujący się przy załamaniu muru. Trzeci – najbardziej przejmujący – to rzeźba umierającego, pt. „Upadający więzień”, autorstwa Françoise Salmon – pomnik powstał w 1965 r.