Hodonin u Kunštatu (obóz)

Tło historyczne

Zintensyfikowana akcja przeciw Cyganom na terenie niemieckiego Protektoratu Czech i Moraw (od 1939 r.) nastąpiła w 1942 r. W lipcu 1942 przyjęto dokument, wedle którego należało wydzielić Cyganów na podstawie rasy, a co za tym szło sporządzić spis wszystkich „cikánů a cikánských míšenců”. Dyscyplinarne obozy pracy dla mężczyzn – w Hodoninie pod Kunsztatem i Letach koło Pisku – już pierwszego dnia spisu (2.08.1942) zostały zamienione w obozy dla całych romskich rodzin. Tym sposobem podzielono czeskich Romów na tych, którzy z Moraw trafili do – Hodonina (niem. Göding), a z Czech – do Let.

W egzystującym przed 42 r. obozie pracy w Hodoninie mieściło się 200, a w lecie – 300 osób. Po 42. Liczba ta została wielokrotnie przekroczona.

Komendantem-administratorem obozu był Štefan Blahynka, a personel stanowiło 40 mężczyzn, Czechów.

Wszyscy więźniowie, także i dzieci, pracowali przy wykopach, służących budowie drogi z Pilzna do Ostrawy oraz na odcinku drogi Štěpánov nad Svratkou – Hodonín – Rozseč nad Kunštátem. Karmiono ich trzy razy dziennie, jednak były to porcje znacznie niewystarczające, co wraz ze strasznymi warunkami mieszkalnymi i higienicznymi doprowadziło do chorób, m.in. epidemii duru brzusznego i tyfusu. Początkowo zmarłych grzebano na cmentarzu parafialnym w pobliskich Czernowicach (73 osoby), później na prowizorycznym cmentarzu obok obozu, w masowych grobach (121 osób).

Przez obóz przewinęło się w sumie 1396 osób, z których 262 zostały uwolnione, 47 – uciekło, a zginęło 207 (najczęstszymi przyczynami były zapalenie płuc, gruźlica oraz dur brzuszny).

Z Hodonina wyruszyły trzy transporty do Auschwitz-Birkenau. Z pierwszego, do Auschwitz I (7.12.1942) nie przeżył prawie nikt. Z następnych dwóch, których celem było Auschwitz II – Birkenau (21.08.1943 i 27.01.1944) przetrwali tylko ci, którzy zostali przerzuceni do innych obozów. Cygański obóz w Hodoninie został zamknięty 1.12.1943.

Z wszystkich 5000 (5500?) Romów, którzy trafili z Czech do Auschwitz II – przeżyło 583.

Ciekawostką jest fakt, że w obozie w Hodoninie jednym z więźniów był także niejaki Blažej Dydy, jedyny człowiek, który został postawiony przed czeski sąd za romski holokaust. Z więźnia awansował na pomocnika dozorcy i jako pomocnik został posłany także do Auschwitz. W 1947 r. był skazany na dożywocie, w 1961 został zwolniony warunkowo.

Po wyzwoleniu w hodonińskim obozie przez jakiś czas mieścił się szpital dla czerwonoarmistów, następnie przez krótki czas jako miejsce dla niemieckich obywateli, którzy ze względu na swój stan zdrowia nie mogli zostać wydaleni z państwa, następnie stał się obozem przymusowej pracy dla wrogów komunizmu.

W 1946 r. na miejscu masowych grobów, 150 m od dawnego obozu, postawiono drewniany krzyż z cierniową koroną oraz, wykonany przez jednego z więźniów obozu pracy, wyciosany w kamieniu napis „Žalov ofiarom nazismu”. Pomnik znajduje się na terenie gminy Louka.

W 1997 r. Muzeum romské kultury i urząd gminy w Hodoninie postawiło na tym miejscu krzyż z żelaza ozdobiony romskimi symbolami: szprychami cygańskiego koła, wplecionymi w chomąto, autorstwa romskiego artysty Eduarda Oláha. Także z inicjatywy Muzeum Romskiej Kultury w Brnie każdego roku w niedzielę najbliższą dacie 21.08, dużego transportu Romów z Hodonina do Auschwitz II, odbywa się tu spotkanie memorialne.

Z obozu zachował się jeden z drewnianych baraków. Do niedawna (1989-2009) na wydzielonym terenie dawnego obozu, należącym do osoby prywatnej, mieścił się „Rekreační zařízení Žalov” (ośrodek rekreacyjny).

Opis upamiętnienia

W 2012 r. nowy właściciel terenu, Narodowe Pedagogiczne Muzeum i Biblioteka im. J. A. Komenskiego w Pilznie rozpoczął starania o „odbudowanie” obozu jako miejsca pamięci. Konkurs na projekt architektoniczny wygrał student wydziału architektury Politechniki Praskiej, Richard Pozdníček. Założył on m.in. wykorzystanie do budowy muzeum istniejących już elementów przestrzeni, np. basenu pływackiego. Jednym z niezwykłych pomysłów jest umieszczenie na terenie obozu 1396 metalowych, wysokich słupków, które mają symbolizować tyluż więźniów obozu, choć mogą sprawiać wrażenie niedokończonego ogrodzenia. W muzeum – miejscu pamięci będzie można oglądać baraki więzienne (ten oryginalny oraz rekonstruowane). Znajdzie się tam również stała ekspozycja Tábor Hodonín u Kunštátu. Průsečík tragických osudů 1940–1950. Střední Evropa, stworzona we współpracy z architektem Jaroslavem Obstem. Otwarcie muzeum w Hodoninie planowane jest na 2017 r.