Hooghalen – Westerbork (obóz) • NA BISTER

Tło historyczne

Obóz Westerbork, który znajdował się niedaleko holenderskiego Assen, został założony w 1939 r. dla żydowskich uchodźców, którzy wjechali do Niderlandów nielegalnie. Do 1941 r., a więc już po inwazji Niemiec na Holandię, obóz nadal funkcjonował w ten sposób, będąc miejscem zamieszkania dla ok. 1 100 Żydów, w przeważającej mierze z Niemiec. Od roku 1942 stał się obozem przerzutowym, z którego w każdy wtorek wyjeżdżały transporty do obozów koncentracyjnych, jednak w dalszym ciągu życie obozowe przebiegało dwutorowo. Z jednej strony 1 000 – 2 000 więźniów „stałego pobytu”, których zachęcano do pracy, rzemiosła, rękodzieła nawet; którzy posiadali w Westerbork np. własny teatr-kabaret. I więźniowie „tymczasowi”, przeznaczeni wyłącznie do deportacji. Ogółem, od lipca 1942 r. do 3 września 1944 r. Niemcy deportowali 97 776 Żydów z Westerbork: 54 930 do obozu zagłady Auschwitz (68 transportów), 34 313 do obozu zagłady w Sobiborze (19 transportów), 4 777 do getta w Theresienstadt (7 transportów) i 3 762 do KL Bergen-Belsen – w 9 transportach. Ostatecznie deportowano również „stałych mieszkańców” Westerbork. Większość deportowanych do Auschwitz i Sobiboru zginęło po przybyciu.

Tylko jeden skład poza Żydami przewoził Cyganów – deportacja do KL Auschwitz-Birkenau z 19 maja 1944 r. W pociągu znalazło się wówczas 245 Romów, wśród których była też 9-letnia dziewczynka cygańska, Anna-Maria „Settela” Steinbach, znana wszystkim badaczom Samudaripen z charakterystycznego kadru pochodzącego z filmu dokumentalnego – wygląda ona z wagonu opisanego kredą „74 pers.”.

Plan obozu Westerbork (1944), sygnowany „Gezeichnet: Schlesinger” nie podlega znanym ograniczeniom prawa autorskiego; źródło: internet.

Liczba wszystkich deportowanych z Westerbork sięga 102 000.

Poza Settelą jeszcze jedna dziewczynka znana całemu światu opuściła obóz Westerbork. Była to Anna Frank, Żydówka urodzona w 1929 r. we Frankfurcie, która wraz z całą rodziną w 1933 r. uciekła do Amsterdamu. Dwa lata po zajęciu Holandii przez Niemców, gdy prześladowania nasiliły się, rodzina ukryła się w opuszczonej kamienicy, gdzie Anna zaczęła pisać swój Dziennik. Kontynuowała pracę aż do 1 sierpnia 1944 r. Trzy dni później aresztowano całą rodzinę z powodu donosu. 3 września 1944 r. z Westerbork wyruszył ostatni transport do Auschwitz-Birkenau, w którym znaleźli się rodzice Anny Frank. Ona sama wraz z siostrą Margot wyjechały z Westerborku przedostatnim transportem – do KL Bergen-Belsen, gdzie niebawem zmarły na tyfus. Z rodziny ocalał tylko ojciec, Otto Frank, który po wojnie rozpowszechnił „Dziennik” córki. Pierwsze wydanie miało miejsce w 1947 r., a do dziś miał on publikacje w ok. 70 językach.

Przed wojną na terenie Holandii żyło ok. 4 500 Romów, wiodąc życie koczownicze i trudniąc się muzykowaniem i handlem. 16 maja 1944 r. miała miejsce ogólokrajowa akcja, mająca na celu wyłapanie wszystkich Cyganów i osadzenie ich w Westerbork. W wyniku tej akcji zorganizowano kilka większych skupisk cygańskich, z których część Romów – odjechała. W dniach 16-18 maja do obozu przywieziono 578 „Cyganów”. Szybko okazało się, że co część z nich (co najmniej 200 osób) nie jest Romami i Sinti tylko mieszkają w taborach, kolejna pięćdziesiątka posługiwała się już paszportami krajów sprzymierzonych lub neutralnych. Wszyscy oni mogli opuścić obóz. Na miejscu zostało blisko 250 osób, osadzonych w części karnej obozu, ze wzmocnioną strażą żydowskich Ordnungdienstów. 19 maja 245 Cyganów zostało wywiezionych do Zigeunerfamilienlager w Birkenau. Z tej grupy przeżyło 30 osób.

Nie przeżyła Settela. Według świadka, kobiety jadącej w tym samym wozie, dziewczynka została uchwycona przez kamerę, bo pomimo nalegań matki aby wejść głębiej – zapatrzyła się na psa. Znana w całym świecie dziewięciolatka trafiła do komory gazowej w Birkenau 3 sierpnia 1944 r.

Ciekawe rozwiązanie zaproponowano w latach 60. XX w., po wyburzeniu pozostałości obozu i podczas planowania sposobu upamiętnienia. Otóż, Radiosterrenwacht (‘Monitor Radiowy’) potrzebował miejsca, by postawić dwanaście dużych teleskopów. Pierwszy teleskop został zainstalowany w 1967 r. i od tego czasu teren dawnego obozu Westerbork jest jednocześnie strefą wolną od zakłóceń – np. nie ma tam zasięgu telefonia komórkowa i Internet (stąd nasze koordynaty mogą nie być stuprocentowo dokładne). Efekt jest także taki, że na terenie dawnego obozu panuje prawdziwa cisza.

Opis upamiętnienia

Droga do dawnego obozu Westebork wiedzie przez las i oznaczona jest drewnianymi słupami, z których każdy reprezentuje osobny transport. Na tabliczkach napisana jest dzień tygodnia, data transportu, miejsce docelowe oraz liczba osób.

W obozie nie ma zachowanych zabudowań – z wyjątkiem fragmentarycznych rekonstrukcji – ściana lub metalowa konstrukcja baraku oraz – odnowionego i częściowo zrekonstruowanego w roku 2015 domu komendanta obozu. Dom ów, będący własnością potomka komendanta Alberta Konrada Gemmekera, niszczał do czasu, kiedy został wykupiony od spadkobiercy. Potraktowanie tego budynku jako swoistego artefaktu jest zjawiskiem wyjątkowym nie tylko z uwagi na walor historyczny, ale i – wystawienniczy. Cały piętrowy dom mianowicie, z poddaszem, werandą i „ogrodem zimowym” (werandą oszkloną od tyłu) – został umieszczony w szklanej „gablocie”…

Zob. Dom komendanta Gemmekera w archiwum Yad Vashem.

Przed wejściem na teren miejsca pamięci obozu Westerbork widzimy jednak najpierw pomnik, składającego się z pięciu betonowych sarkofagów, z których każdy opatrzony jest inskrypcją z miejscem docelowym transportu i liczbą osób: Sobibór, Auschwitz, Bergen-Belsen i in. Pomnik ów powstał w 2001 r. i zaprojektował go Victor Levie. Następnie dochodzimy do wspomnianej rekonstrukcji domu komendanta. Poszczególne części obozu przedstawione są za pomocą wielkogabarytowych zdjęć.

W obozie znajdują się dwa pomniki – pomnik centralny, poświęcony wszystkim ofiarom obozu oraz pomnik, upamiętniający poszczególne deportacje. Pierwszy z pomników jest miejscem pamięci wszystkich grup więźniów, ze szczególnym uwzględnieniem Żydów. Pomnik ten, na który składają się fragmenty torów oraz kamień/mur – nazywany jest także Pomnikiem Oporu. Charakterystycznym motywem są wyrwane z podłoża i wygięte w górę skorodowane szyny kolejowe…

Drugim pomnikiem, poświęconym uczczeniu konkretnych ofiar – jednostek, deportowanych z obozu Westerbork do obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec i Polski – jest pomnik 102 000 Kamieni – zob. Hooghalen – Westerbork (pomnik).