Szczurowa (grób, pomnik, głaz)

Zob. też Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów

Zob. też Małopolski Szlak Martyrologii Romów

Tło historyczne

Pierwsi Romowie, zanotowani w miejscowej księdze parafialnej, pojawiali się w latach 20. XIX w. Byli to głównie Cioronie i Białonie, mieszkający w biednej osadzie usytuowanej na krańcu wsi „Na Włoszynie”. Byli to Romowie osiadli, zżyci z miejscową ludnością do tego stopnia, że w latach międzywojennych trafiały się wśród nich małżeństwa mieszane. Wśród nich byli muzykanci, zapraszani na wesela i zabawy oraz kowale. Pomagali chłopom w pracach polowych, żyli też z tego, co uprosili, chodząc po zaprzyjaźnionych gospodarzach. Mieszkało ich tu do 1943 roku kilkanaście rodzin, ponad sto osób. 3 lipca 1943 roku niemal cała ta społeczność została wymordowana. Policja niemiecka rozstrzelała na miejscowym cmentarzu 93 Romów. Osada romska została otoczona tego dnia rankiem, i podstawionymi przez miejscowych chłopów furmankami Romowie byli wiezieni przez całą wieś na miejsce egzekucji. Miejscowi ludzie starali się odwieść Niemców od wymordowania wszystkich, udało się podstępem kilka osób wydostać z tego śmiertelnego transportu, między innymi kilkuletnią Krystynę Cioroń, która później, już jako Krystyna Gil (po mężu), wielokrotnie uczestniczyła w tarnowskim Międzynarodowym Taborze Pamięci Romów – pielgrzymce memorialnej.

Pomnik w Szczurowej jest niewątpliwie pierwszym w Polsce, a być może i na świecie, pomnikiem, wzniesionym dla upamiętnienia romskiej Zagłady. Jest to też prawdopodobnie największy zbiorowy grób pomordowanych Romów w obecnych granicach Polski. W napisie umieszczonym na kamieniu wspomina się o mieszkańcach Szczurowej, nie ma wzmianki o tym, że byli Romami, co może świadczyć o mocnej identyfikacji z pomordowanymi, a na pewno – dużej akceptacji ich obecności we wsi. Pamięć o pomordowanych jest w Szczurowej do dziś bardzo żywa, stanowi ważny element świadomości historycznej mieszkańców.

W Szczurowej żyło również sporo rodzin żydowskich, które także zostały zamordowane, ale pamięć o nich nie jest tak wyraźna, jak o miejscowych Romach. Zagłada szczurowskich Żydów dokonała się gdzieś daleko, zostali wywiezieni do getta, a stamtąd na śmierć. Romów natomiast wieziono przez wieś w biały dzień i na oczach wszystkich mieszkańców. Zostali rozstrzelani nieomal w obecności sąsiadów, strzały z cmentarza słyszano w najodleglejszym miejscu wsi, a ciała pomordowanych grzebali miejscowi strażacy, zagnani na cmentarz przez Niemców.

Nazwiska pomordowanych zapisane zostały w księgach parafialnych, w których wcześniej odnotowane zostały ich chrzty i śluby, i gdzie proboszcz zapisywał zgony ich wcześniej zmarłych pobratymców.

Od lat 60. Romowie z Tarnowa przyjeżdżali na szczurowski cmentarz, by oddać hołd pomordowanym, przemierzając pieszo trasę z miejsca, gdzie było osiedle cygańskie, na cmentarz. Pielgrzymki te odbywano nieregularnie, aż w 1996 roku dotarł tu po raz pierwszy tarnowski muzealny Tabor Pamięci, dla którego od tego czasu celem pielgrzymki jest właśnie mogiła romska na szczurowskim cmentarzu. Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów stał się dorocznym wydarzeniem dla społeczności tej wioski, nad grobem szczurowskich Romów spotykają się corocznie przedstawiciele władz lokalnych, mediów, dyplomaci i Romowie z różnych krajów biorący udział w Taborze Pamięci, swoistej pielgrzymce upamiętniającej martyrologię Romów.

Opis upamiętnienia

Na cmentarzu parafialnym, na miejscu egzekucji Cyganów, znajduje się zadbany grób, kryjący ciała pomordowanych Romów: szeroka mogiła, obramowana kamimeniami, podobnie jak to ma miejsce w Pilicy.

W maju 1965 roku z inicjatywy miejscowej ludności oraz kombatantów ustawiono przy mogile wielki granitowy głaz narzutowy opatrzony odpowiednią inskrypcją. W pięćdziesiąt lat po egzekucji obok głazu ustawiono krzyż, a pod nim tablicę. W 2014 r. u szczytu mogiły postawiono tablicę z nazwiskami zamordowanych Cyganów. Inicjatorką była ocalona Krystyna Gil, fundatorką Lee-Elizabeth Hölscher-Langner (małżonka pierwszego konsula generalnego Republiki Federalnej Niemiec w Krakowie).

O pomnik troszczy się miejscowa społeczność.

Napisy

Głaz

ZBIOROWA MOGIŁA / 93 MIESZKAŃCÓW SZCZUROWEJ / ZAMORDOWANYCH PRZEZ HITLEROWCÓW

Tablica pod krzyżem:

3 VII 1943 – 10 VII 1993 / W 50-TĄ ROCZNICĘ ZAMORDOWANIA / 93 CYGANÓW-ROMÓW / PODCZAS OKUPACJI HITLEROWSKIEJ / HOŁD MODLITEWNY SKŁADAJĄ / MIESZKAŃCY SZCZUROWEJ

Tablica z nazwiskami: