Zbiory etnograficzne

Muzeum Etnograficzne w Tarnowie funkcjonujące od lat 80. XX w., gromadzące zbiory od lat 50. XX w. posiada bogatą kolekcję twórczości ludowej pochodzącej z regionu tarnowskiego. Zgromadzone muzealia świadczą o bogactwie w tradycyjnej kulturze materialnej, sztuce i obrzędowości Krakowiaków Wschodnich i Pogórzan, regionie ciekawym etnograficznie i zachowawczym kulturowo. Ważną część tego zbioru stanowi malarstwo ludowe z 2 poł. XX w., reprezentujące różnorodność stylów i technik malowania, bogactwo form, palety barw i podejmowanej tematyki.

Malarstwo

Wśród licznej grupy twórców z regionu na szczególną uwagę zasługują prace malarskie: Anieli Danioł, Bronisławy Trzaskuś, Rozalii Barańskiej-Dzięciołowskiej, Anny Łękawy, Jana Kaweckiego i Marii Mleczko. Obrazy, głównie prace konkursowe wykonane są farbami olejnymi lub wodnymi na płótnie albo kartonie. Przeważa w nich tematyka z życia dawnej wsi: pejzaże, sceny rodzajowe. architektura, portrety. W zbiorach malarstwa ludowego występują również wątki religijne – wizerunki M. Boskiej, P. Jezusa, świętych. Zasób malarstwa całościowo liczy ponad 600 eksponatów. Tematyka sakralna reprezentowana jest także w kolekcji oleodruków (ok. 100 obiektów). W naszych zasobach etnograficznych zwraca uwagę szczególny, unikatowy i bogaty zbiór malowanek, wycinanek, ceramiki i plastyki obrzędowej z Powiśla Dąbrowskiego. Jako organizator konkursów „Malowana Chata” od lat 70. XX w. muzeum stało się posiadaczem imponującej, bo liczącej ponad 1000 obiektów kolekcji. Zbiór ten ilustruje bogactwo i różnorodność twórczą (ok. 100 nazwisk) sztuki ludowej z kręgu zalipiańskiego. Poszerzony jest szczegółową dokumentacją fotograficzną, obejmującą także twórczość innych malarek, nie reprezentowanych w zbiorach. Najbogatsze są przykłady prac wiodących malarek – Felicji Curyłowej i Stefanii Łączyńskiej (ich wyposażone chaty znajdują się w muzealnym skansenie w Zalipiu).

Rzeźba

Interesująca w zasobach naszego Muzeum jest także licząca ok. 350 eksponatów kolekcja ludowej rzeźby. Trzon tych zbiorów stanowią rzeźby drewniane, polichromowane, artystów z regionu, pozyskane w latach 70.-80. XX w.  Przedstawiają głównie reprezentujące nurt religijny „świątki”, ale też sceny i postacie historyczne, obyczajowe czy baśniowe. To m.in. prace Józefa Minora, Stanisława Kulisia, Marii Rzepy, Marcina Lorkiewicza, Juliana Stręka, Jana Gawełczyka, Henryka Nowaka, Stanisława Jaskra, Stanisława Sochy i Antoniego Osmędy. Szczególnie cenne są jednak wcześniejsze, XIX- wieczne rzeźby Jana Wnęka (1828 -1869) z Odporyszowa, „Ikara z Powiśla” (prekursora lotnictwa) oraz kilka prac twórców anonimowych.

Obrzędowość

W liczącym ok. 350 muzealiów dziale poświęconym obrzędowości dorocznej i rodzinnej wymienić należy akcesoria i wyroby z zakresu plastyki. Stanowią je szopki rzeźbione, krakowskie i kukiełkowe, maszkary kolędnicze (turoń, kobyłka), stroje i rekwizyty kolędnicze (m.in. maski, gwiazdy, czapki i słomiane stroje „drobów” noworocznych), a także pisanki wykonane różnymi technikami, palmy wielkanocne, „pająki” i rózgi weselne.

Stroje ludowe

Interesująco pod względem merytorycznym i ilościowym (230 eksponatów) przedstawia się także kolekcja strojów ludowych z regionu tarnowskiego. Tworzą ją liczne elementy ubioru odświętnego kobiecego i męskiego. Są to: koszule, spódnice i zapaski, gorsety, katanki i chusty damskie, a także elementy stroju męskiego jak: płóciennice, sukmany, pasy („z brzękadłami” i „smycki”) oraz nakrycia głowy (kapelusze słomiane i czapki „krakuski”). Najliczniej reprezentowany jest region Powiśla Dąbrowskiego (Zalipie), okolice Szczurowej na ziemi brzeskiej i Szynwałdu k. Tarnowa. Szczególnie piękne są ozdabiane bogatymi haftami: koszule, zapaski i gorsety oraz  brązowe sukmany („kierezje”). Warta uwagi jest także bogata, licząca ok.100 sztuk kolekcja chust naramiennych, składająca się z różnych ich typów (np. „tybetowych”, „burdysówek”, „kracanek”, „barankowych”) oraz chust czepcowych.

Muzeum Etnograficzne gromadzi obiekty, a także materiały dokumentacyjne (m.in. fotografie, filmy, muzykę) pochodzące głównie z terenów zaliczanych do regionu tarnowskiego.

Rzemiosło

Ciekawy i bardzo bogaty jest zbiór poświęcony rzemiosłu ludowemu na który składają się takie profesje, jak: kowalstwo, garncarstwo, plecionkarstwo, sitarstwo, kołodziejstwo, stolarstwo, bednarstwo, rymarstwo, szewstwo,  powroźnictwo, pszczelarstwo czy tkactwo. Na uwagę niewątpliwie zasługuje  liczny zbiór tworzący kolekcje kowalstwa ludowego. Pod koniec XX w. w regionie tarnowskim było ponad 100 kowali i dzięki temu w zbiorach  znajdują się  wszystkie rodzaje narzędzi kowalskich m.in. młoty, przebijaki, kleszcze, gwintownice, stemple, cyrkle, wiertarki, imadła czy zestawy  narzędzi do podkuwania konia. W posiadaniu Muzeum jest także kompletnie wyposażona  kuźnia pochodząca z Jodłówki Tuchowskiej. W dziale tym zgromadzone są wyroby kowalskie zdobione wzorami wykonywanymi techniką stempelkową w postaci kombinacji ząbkowanych łuków, rozetek, gwiazdek, słoneczek, kresek czy liter. Kowale wiejscy wykonywali wiele narzędzi rolniczych i narzędzi używanych w gospodarstwie domowym, które  teraz stanowią pokaźną część zbiorów Muzeum.

Ceramika

Bogaty zbiór tworzy ceramika pochodząca z nieistniejących już  ośrodków garncarskich w Rudzie Kameralnej, Dębinie, Rzepienniku Biskupim i Radłowie. Uwagę przyciągają przede wszystkim wyroby o charakterze artystycznym. Znajdują się tu rozmaite przedmioty m.in. fajki, gwizdki,  skarbonki z rzeźbionymi głowami Żydów, kropielniczki na święconą wodę, flakony na kwiaty i figurki (ułan na koniu, postacie świętych, zwierzęta, szopki, muzykanci…). Kolekcje tworzą także wyroby garncarskie o charakterze użytkowym, wśród których znajdują się różnego typu dzbany, misy, cedzaki, „baby”, garnuszki, „koziołki” – zwane także „rynkami”, makutry, kaganki, nocniki czy dwojaki .

Pozostałe

Z pozostałych kolekcji reprezentujących tradycyjne rzemiosła ludowe, wymienić należy narzędzia i  naczynia używane powszechnie w dawnym gospodarstwie domowym; stępy kielichowe, nożne i cylindryczne, naczynia klepkowe, sąsieki, różnego typu miarki, kołowrotki, międlice, cierlice, krosna, gręple, wrzeciona, ule kłodowe zwane „kopalniakami” czy różne formy koszy. Pokaźną część zbiorów stanowią sprzęty domowe, takie jak: ławy z zdobionymi oparciami, zydelki, krzesła, ławy do spania tzw. „ślubanki”, półki i kredensy.

Na szczególną uwagę zasługują skrzynie wianne malowane (o jednym, o dwóch  lub trzech polach zdobniczych) i mazerowane oraz  zegary szwarcwaldzkie, które podobnie, jak skrzynie, nie tylko pełniły funkcję użytkową, ale także dekoracyjną.

W Oddziałach Muzeum (Zalipie, Dołęga) udostępnione do zwiedzania są tradycyjne, drewniane chaty, charakterystyczne dla regionu tarnowskiego z pełnym, adekwatnym wyposażeniem co do swego charakteru. Uwagę zwraca, jedyny budynek kryty strzechą tzw. chata biedniacka w Zalipiu. Pozostałe dwa budynki w Zalipiu, to domy znanych malarek ludowych F. Curyło i S. Łączyńskiej.

Danuta Cetera, Urszula Gieroń
Muzeum Okręgowe w Tarnowie
2021 r.