Niepodległościowe dążenia Polaków w monarchii austro-węgierskiej pod koniec I wojny światowej

Niepodległościowe dążenia Polaków, czyli potrzeba odbudowy niepodległego państwa polskiego, całkowicie niezależnego od zaborców, zaistniały na dobre dopiero w 1917 r. Ten właśnie rok był przełomowym podczas I wojny światowej. Był to rok rewolucji w Rosji i przystąpienia do wojny Stanów Zjednoczonych po stronie ententy, kryzysu przysięgowego w Legionach, utworzenia Rady Regencyjnej.
Już 28 maja 1917 r., a więc tuż po wypowiedzeniu wojny Niemcom przez Stany Zjednoczone (6 kwietnia), na zebraniu Sejmowego Koła Polskiego w Krakowie, poseł PSL „Piast” Włodzimierz Tetmajer złożył, przyjętą jednogłośnie bez żadnych zastrzeżeń rezolucję, która głosiła m.in. iż: „Koło sejmowe stwierdza, że jedynym dążeniem Narodu Polskiego jest odzyskanie niepodległej zjednoczonej Polski z dostępem do morza […]” (1).
Uczestnik tego wydarzenia Wincenty Witos tak w swoim pamiętniku opisał nastroje ludności Krakowa po przyjętej rezolucji: „Tłumy ludności zebrane przed magistratem, gdy podano zapadłe uchwały, prawie szalały z radości, wznosząc okrzyki na cześć zjednoczonej Polski – Koła Polskiego, w pierwszym rzędzie posła Tetmajera, stronnictwa ludowego i różnych wybitniejszych, i więcej znanych posłów[…] W tym miejscu należy stwierdzić, ze ten chodzący przez dwa dni po ulicy […] tłum, był rzeczywiście tłumem niezwykłym. Stanowili go bowiem profesorzy Uniwersytetu Jagiellońskiego, wszystkich uczelni krakowskich i szkół, urzędnicy, sędziowie, lekarze, słowem cała inteligencja, mieszczaństwo, robotnicy i duża ilość włościan z okolicy, którzy się o tych obradach dowiedzieli” (2).
Tak więc – jak wynika z tego tekstu – nastroje wszystkich warstw społeczeństwa były przyjazne dążeniom niepodległościowym i to nie tylko w Krakowie. Właściwie takie nastroje zapanowały w całej zachodniej Galicji.
Już 4 czerwca burmistrz Tarnowa, Tadeusz Tertil, składa Radzie Miejskiej sprawozdanie w sprawie rezolucji Tetmajera (3).
Wydarzenia takie ożywiają aktywność polityczną społeczeństwa w Galicji, a tym samym i dążenia niepodległościowe. W tymże Tarnowie burmistrz Tertil, postać nietuzinkowa, od 1911 r. poseł do Rady Państwa, czyli austro – węgierskiego parlamentu, pod koniec wojny prezes Koła Polskiego, zapraszał radnych na nabożeństwo za poległych legionistów w dniu 3 listopada 1917 r., oraz na poświęcenie cmentarza wojskowego w Łowczówku. (4) .
Na początku 1918 r. nastroje ludności prawie w całym cesarstwie austro – węgierskim zaczynają się radykalizować. W całej Galicji, już nie tylko w Krakowie, coraz śmielej mówi się o niepodległości Polski. Niepodległości pełnej, bez żadnych związków z państwami zaborczymi.
W Tarnowie na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 17 stycznia 1918 r. radny Kazimierz Wojciechowski składa wniosek, uchwalony następnie przez Radę, który by można nazwać tarnowską rezolucja niepodległościową.
„Rada miasta Tarnowa – głosi ten ciekawy dokument – stojąc na gruncie uchwały z 28 maja 1917 r. [rezolucji Tetmajera – K.B.] a uwzględniając obecne stosunki polityczne, wyraża jako reprezentacja jednego z większych miast polskich, że niepodległe suwerenne państwo polskie wyjdzie z zapasów wojny światowej. Ponieważ Królestwo Polskie w obecnych granicach byłoby skazane na zależność od mocarstw ościennych, Rada miasta Tarnowa domaga się złączenia Królestwa Polskiego z Galicją, która zawsze stanowiła kraj polski i jest nim przez swych mieszkańców, przez swą kulturę i tradycję dziejową. Połączenie to nie byłoby zupełnym, gdyby do przyszłego państwa polskiego nie przyłączono Śląska Cieszyńskiego, który jako kraj o większości polskiej, poczuwa się do wspólnej przynależności, dokumentując ją wysłaniem w bój z caratem swoich legionistów, toteż Rada miasta Tarnowa domaga się przyłączenia tej prastarej dzielnicy polskiej do przyszłego państwa polskiego.” (5)
Gdy do społeczeństwa Galicji dotarła wiadomość, że podczas rokowań pokojowych w Brześciu Litewskim w dniu 9 lutego 1918 r., państwa centralne (Niemcy i Austro – Węgry) przyznały Ukraińskiej Republice Ludowej część ziem polskich tzw. Chełmszczyznę, prawie w każdym mieście odbyły się wiece, demonstracje i manifestacje polityczne. W Tarnowie 18 lutego ruszył pochód ludności z kościoła XX. Misjonarzy ulicą Niepodległości (Krakowską) na Rynek.
„Szła młodzież szkolna, szli robotnicy, kolejarze miejscowi Polacy, kolejarze Czesi, którzy posłyszawszy o odbywającej się demonstracji, wnet wstrzymali pociąg i przyłączyli się do pochodu, szli poważni wiekiem i stopniem służbowym c.k. urzędnicy, mieszczanie, przemysłowcy, kupcy, szły kobiety wszystkich warstw społecznych” – pisał świadek tych wydarzeń. (6)
W manifestacji miało wziąć udział blisko 25 tysięcy osób.
Wraz z nastaniem jesieni 1918 r. wielka wojna zbliżała się ku ostatecznemu końcowi. Wyczerpane nią państwa centralne zmierzały ku katastrofie. Rozpad Austro – Węgier w połowie października był już całkowicie widoczny. W dniu 28 października proklamowano powstanie Republiki Czechosłowackiej. Tegoż dnia w Krakowie, galicyjscy posłowie do wiedeńskiego parlamentu powołują Polską Komisję Likwidacyjną. Jej przewodniczącym został Wincenty Witos, zaś jednym z jego zastępców Tadeusz Tertil. W uchwalonej wtedy rezolucji posłowie stwierdzają raz jeszcze, że „ziemie polskie w obrębie monarchii austro – węgierskiej” należą do państwa polskiego.” (7).
W dniu 30 października 1918 r. Tadeusz Tertil przewodniczył posiedzeniu Rady Miejskiej w Tarnowie. O godzinie 6-tej wieczorem na jego wniosek: „Rada miejska oświadcza, że Tarnów oddaje się poleceniom rządu warszawskiego, i że organowi rządowemu, utworzonemu przez Radę Regencyjną, da posłuch.” (8). Rada ten wniosek przyjęła. Burmistrz postawił także wniosek, by wysłać telegramy gratulacyjne dla państwa czeskiego i południowosłowiańskiego z życzeniami pomyślnego rozwoju.
Już od 27 października 1918 r. miejscowa POW i oficerowie Polacy służący w armii austriackiej, stacjonujący w Tarnowie, przygotowują przewrót wojskowy w mieście. (9).
W nocy z 30 na 31 października, żołnierze 20 pułku piechoty oraz POW- iacy opanowali i obsadzili patrolami dworzec kolejowy, banki, pocztę, oraz urzędy: telegraficzny, żandarmerii, policji, a na końcu Starostwo (10). Żołnierzy austriackich rozbrojono bez walki. Bardzo szybko został zorganizowany dla nich transport. Wypłacono im gażę, żołd, zaprowiantowano, pozwolono zabrać osobistą własność prywatną i wsadzono do pociągów. Austriacki generał, przekazał dowództwo tarnowskiego garnizonu pułkownikowi Kajetanowi Amirowiczowi, najstarszemu stopniem wojskowym oficerowi Polakowi. (11).
Według urzędowej relacji majora Wojciecha Piaseckiego, który przewrót wojskowy w Tarnowie współorganizował i prowadził: „O godzinie 7.30 [31 października 1918 r.] wszystko było przeprowadzone, asystencja [żołnierze austriackiej służby porządkowej] i żandarmeria bez strzału rozbrojona […] polskie dowództwa i szczerze polskie władze cywilne ustanowione i zaraz sprawnie funkcjonujące”. (12).
Tarnów był pierwszym wolnym miastem na ziemiach, które weszły później w skład państwa polskiego.

Kazimierz Bańburski

Przypisy:
(1) Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1915, pod red. Haliny Janowskiej i Tadeusza Jędruszczaka, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1981. dokument nr 152, str. 340
(2) Wincenty Witos, Moje wspomnienia, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1981, str. 498- 499
(3) Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział w Tarnowie, sygn. MT8, str. 141-142: Posiedzenie Rady Miejskiej 4 czerwca 1917 r., protokół z posiedzenia.
(4) APT, MT8, s. 162: Posiedzenie Rady Miejskiej 31 października 1917 r., protokół z posiedzenia.
(5) APT, MT8, s. 1-2: Posiedzenie Rady Miejskiej 17 stycznia 1918 r. Załącznik (maszynopis)
(6) Sprawozdanie Jubileuszowe pięćdziesięcioletniego istnienia Towarzystwa gimnastycznego Sokół I w Tarnowie za rok 1933. Nakładem Towarzystwa Gimnastycznego Sokół I w Tarnowie. Druk Z. Jelenia w Tarnowie, s. 23
(7) Powstanie II Rzeczypospolitej, s. 423
(8) APT, MT8, s. 73: Posiedzenie Rady miejskiej 30 października 1918 r. (protokół)
(9) Centralne Archiwum Wojskowe, Kolekcje Wydziału I, t. 400.2827/5. Relacja majora Wojciecha Piaseckiego, odpowiedź na kwestionariusz Ministerstwa Spraw Wojskowych, Oddział III Sztabu Generalnego, Naukowo – Szkolny, Relacja sporządzona dnia 25 listopada 1921 r., s. 32-33
(10) Tamże, s.35
(11) CAW, Kolekcje wydz. I, t. 400. 287/2, Relacja kpt. Emanuela Jakubiczki z dn. 15 listopada 1921 r. (data wpływu do Oddz. III Sztabu Gen. Min. Spraw Wojskowych), s. 27.
(12) CAW, Relacja majora W. Piaseckiego, s. 35

Zamknij

Galeria

Włodzimierz Tetmajer (1861 ? 1923) ? poeta i prozaik, malarz, działacz ludowy i niepodległościowy. W latach 1911-1918 poseł do austriackiej Rady Państwa (parlamentu) w Wiedniu.

Wincenty Witos (1874 - 1945) - działacz ludowy, prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast, premier Rzeczypospolitej Polskiej

Tadeusz Tertil (1864-1925) - prawnik, burmistrz miasta Tarnowa w latach 1907-1923. W latach 1911-1918 poseł do austriackiej Rady Państwa. W dniu 28 października 1918 r. został zastępcą Przewodniczącego Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie.

Uchwała Rady Miejskiej na posiedzeniu w dniu 17 stycznia 1918 r.

Pierwsza strona protokołu z posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 30 października 1918 r.

Centralne Archiwum Wojskowe, Kolekcje Wydziału I, t.400.2827/5 Relacja mjr. Wojciecha Piaseckiego, odpowiedź na kwestionariusz Ministerstwa Spraw Wojskowych, Oddział III Sztabu Generalnego sporządzona dnia 25 XI 1921 r. dotyczy przewrotu wojskowego w Tarnowie w dniu 31 X 1918 r.